فتودینامیک تراپی

فتودینامیک تراپی چیست؟

در فتودینامیک تراپی (Photodynamic therapy or PDT) از داروهای خاصی همراه با نور برای از بین بردن سلول‌های سرطانی یا ناسالم استفاده می‌شود. این داروها عوامل حساس‌کننده به نور نامیده می‌شوند. داروهای مورد استفاده در فتودینامیک تراپی فقط پس از فعال شدن توسط انواع خاصی از نور عمل می‌کنند. انواع مختلفی از نور و داروهای حساس به نور وجود دارد. نوع دارو و نور بستگی به محل بیماری در بدن فرد دارد. نور قرمز (635 نانومتر) و نور آبی (400 نانومتر) منبع غالب PDT است. در این مقاله به طور خلاصه به موضوعات زیر پرداخته می‌شود:

• مکانیسم فتودینامیک تراپی
• داروهای مورد استفاده در فتودینامیک تراپی
• کاربرد فتودینامیک ‌تراپی بدن
• فتودینامیک تراپی پوست
• مزایا و معایب فتودینامیک تراپی
• عوارض فتودینامیک تراپی بدن

 فتودینامیک تراپی با نام‌های زیر نیز شناخته می‌شود:

• پرتودرمانی نوری (photoradiation therapy)
• فتوتراپی (phototherapy)
• فتوشیمی درمانی (photochemotherapy)

مکانیسم فتودینامیک تراپی

در این روش، عامل حساس‌کننده نور را از طریق ورید به جریان خون تزریق می‌کنند. همچنین ممکن است آن را به شکل کرم و به طور مستقیم روی پوست قرار دهند. این دارو به شکل قرص نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. طرز استفاده از دارو بستگی به قسمتی از بدن دارد که در حال درمان است. دارو در مدت ‌زمان معینی توسط سلول‌های ناسالم جذب می‌شود. سپس نور به ناحیه تحت درمان اعمال می‌شود. نور باعث واکنش دارو و تشکیل نوع خاصی از مولکول اکسیژن می‌شود. مولکول‌های تشکیل شده، سلول‌های ناسالم را می‌کشند. فاصله زمانی بین مصرف دارو و استفاده از نور، «فاصله دارو تا نور» نامیده می‌شود. این فاصله زمانی بسته به داروی مورد استفاده، ممکن است از چند ساعت تا چند روز طول بکشد. PDT همچنین می‌تواند به دو روش زیر به درمان بیماری کمک کند:

• از بین بردن رگ‌های خونی تغذیه‌کننده سلول‌های سرطانی
• هشدار دادن به سیستم ایمنی برای حمله به سرطان

در PDT انواع خاصی از لیزرها یا دیودهای ساطع‌کننده نورLED  (light-emitting diodes) بکار گرفته می‌شود. نوع نور مورد استفاده به نوع سرطان و محل قرارگیری آن در بدن بستگی دارد. فتودینامیک تراپی معمولاً به عنوان یک روش سرپایی انجام می‌شود. اما گاهی ‌اوقات با درمان‌های زیر نیز ترکیب می‌شود:

• جراحی
• شیمی‌درمانی
• سایر داروهای ضدسرطان
• پرتودرمانی

داروهای مورد استفاده در فتودینامیک تراپی

در حال حاضر چندین عامل حساس‌کننده به نور، توسط سازمان غذا و دارو تأیید شده است. این داروها برخی سرطان‌ها یا پیش سرطان‌ها را درمان می‌کنند. دو مورد از پرکاربردترین آن‌ها عبارت است از:

• پورفیمر سدیم (Porfimer sodium) – فتوفرین (Photofrin)-: این حساس‌کننده نور بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و مطالعات زیادی روی آن انجام شده است. این دارو با نور قرمز لیزر فعال می‌شود.
• آمینولوولینیک اسید (Aminolevulinic acid)- ALA یا لوولان (Levulan)-: دارویی است که درست روی پوست قرار می‌گیرد. آمینولوولینیک اسید برای درمان کراتوز اکتینیک (actinic keratosis or AK) استفاده می‌شود. کراتوز اکتینیک یک بیماری پوستی است که می‌تواند به سرطان تبدیل شود. داروی مورد نظر فقط روی صورت یا پوست سر استفاده می‌شود. برای فعال کردن این دارو از نور آبی مخصوص به جای نور لیزر استفاده می‌شود.

محققان همیشه به دنبال داروهای جدید PDT و راه‌های جدید برای استفاده از آن‌ها هستند. در آینده احتمال ترکیب داروهای PDTبا سایر درمان‌ها و همچنین تولید داروهای جدید PDT وجود دارد. با این پیشرفت، می‌توان گام‌های زیر را در زمینه درمان سرطان برداشت:

• سلول‌های تومور، بهتر مورد هدف قرار خواهند گرفت.
• سلول‌های تومور، سلول‌های طبیعی را سریع‌تر ترک می‌کنند.
• به نور درمانی اجازه نفوذ عمیق‌تر داده می‌شود.

کاربرد فتودینامیک ‌تراپی بدن

افراد مبتلا به انواع خاصی از سرطان می‌توانند از فوتودینامیک‌ تراپی استفاده کنند. این روش به آن‌ها کمک می‌کند تا عمر طولانی‌تری داشته باشند. همچنین کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند. PDT به طور گسترده‌ای و به عنوان یک گزینه درمانی ارزشمند برای انواع خاصی از سرطان‌های موضعی نیز شناخته می‌شود. سرطان‌های موضعی، سرطان‌هایی هستند که از جایی که شروع شده و گسترش پیدا نمی‌کنند.

فتودینامیک تراپی پوست

فتودینامیک تراپی گاهی برای درمان مشکلات پوستی زیر توسط پزشکان توصیه ‌شود:

• سرطان سلول بازال (Basal cell cancer)
• بیماری بوون (Bowen)- شکل اولیه کارسینوم سلول سنگفرشی (squamous cell carcinoma)-
• کراتوز اکتینیک (کراتوز خورشیدی) – ایجاد لکه‌های خشن و پوسته‌ پوسته روی بدن که معمولاً در افراد مسن دیده می‌شود.–
• آکنه (Acne)
• پسوریازیس (Psoriasis)
• ویتیلیگو (Vitiligo)

برای درمان کراتوز اکتینیک معمولاً یک جلسه درمانی نیاز است. اما برای سرطان سلول بازال یا بیماری بوون معمولاً دو جلسه درمانی با فاصله 7 روز انجام می‌شود (چرخه درمان).

درمان فوتودینامیک برای سرطان پوست انسان

مطالعه‌های انجام شده نشان داده‌اند کهPDT  می‌تواند جایگزینی برای جراحی یا پرتودرمانی برای چندین نوع سرطان باشد. قبل از درمان سرطان پوست با این روش، ابتدا ممکن است پزشک مقداری از پوسته را از ناحیه تحت درمان جدا کند. سپس آن قسمت و نواحی اطرافش را با یک کرم مخصوص به آرامی می‌پوشاند. این کرم حاوی ماده شیمیایی حساس‌کننده به نور است. این ماده شیمیایی ممکن است به صورت قرص یا تزریق نیز بکار رود. سپس پزشک نور خاصی را به ناحیه درمان می‌تاباند که سلول‌های سرطانی را از بین ببرد.

استفاده از نور قرمز و آبی برای درمان فتودینامیک کارسینوم سلول بازال

درمان فتودینامیک یک جایگزین غیر اسکار (non-scarring) برای درمان سندرم خال سلولی بازال است. این بیماری به سندرم گورلین (Gorlin syndrome) نیز معروف است. در یک مطالعه، از نور آبی و قرمز برای درمان سندرم گورلین استفاده شده است. طبق نتایج، هر دو نور برای درمان تومورهای BCC، به یک اندازه بی‌خطر و مؤثر هستند.   

چه زمانی فوتودینامیک تراپی به بیمار توصیه می ‌شود؟

در موارد زیر ممکن است پزشک فوتودینامیک تراپی را به بیمار پیشنهاد دهد:

• در صورتی که جراحی باعث ایجاد تغییراتی در ظاهر بدن بیمار شود. آزمایش‌های بالینی نشان داده که ظاهر پوست بعد از PDT بهتر از جراحی است.
• اگر فرد سرطان پوست بزرگی داشته باشد که خیلی عمیق نیست.
• اگر بیمار در یک ناحیه از پوست دارای چندین نوع سرطان باشد.

فوتودینامیک تراپی برای سرطان‌های سلول پایه عمیق یا سرطان‌های پوست سلول سنگفرشی مناسب نیست. زیرا نور نمی‌تواند به اندازه کافی به عمق پوست نفوذ کند.

مزایا و معایب فتودینامیک تراپی چیست؟

همان‌طور که گفته شد PDT می‌تواند مانند جراحی یا پرتودرمانی در درمان انواع خاصی از سرطان‌ها و پیش‌سرطان‌ها مؤثر باشد. این نوع درمان دارای مزایای زیر است:

• در صورت استفاده صحیح، عوارض طولانی‌مدت ندارد.
• نسبت به جراحی خطر کمتری دارد.
• معمولاً درمان زمان کوتاهی طول می‌کشد.
• اغلب به صورت سرپایی انجام می‌شود.
• با این روش می‌توان سلول‌های سرطانی را بسیار دقیق هدف قرار داد.
• برخلاف تشعشع،PDT را می‌توان در صورت نیاز بارها در همان محل تکرار کرد.
• معمولاً بعد از بهبودی جای زخم، باقی‌ نمانده و یا به اندازه کمی باقی می‌ماند.
• اغلب هزینه کمتری نسبت به سایر درمان‌های سرطان دارد.

از طرفی فتودینامیک تراپی محدودیت‌هایی نیز دارد:

• PDT فقط ناحیه‌ای را که نور می‌تواند به آن برسد، درمان می‌کند. این بدان معناست که عمدتاً برای درمان مشکلات روی پوست یا زیر پوست استفاده می‌شود. همچنین برای اندام‌هایی که می‌توان با یک منبع نور به آن‌ها دسترسی داشت، کاربرد دارد.
• نور، خیلی نمی‌تواند در بافت‌های بدن نفوذ کند. بنابراینPDT برای درمان سرطان‌های بزرگ یا سرطان‌هایی که عمیقاً در پوست یا سایر اندام‌ها رشد کرده، استفاده نمی‌شود.
• فتودینامیک تراپی برای درمان سرطان‌هایی که به بسیاری از نقاط گسترش پیدا کرده، مناسب نیست.
• داروهای مورد استفاده درPDT ، بیمار را برای مدتی به نور، بسیار حساس می‌کند. بنابراین باید اقدامات احتیاطی ویژه‌ای پس از قرار دادن داروها در بدن یا روی بدن انجام شود.
• PDT برای افراد دارای بیماری‌های خونی خاص، قابل استفاده نیست.

عوارض فتودینامیک تراپی بدن

همه افرادی که فتودینامیک تراپی می‌کنند، عوارض جانبی مشابهی ندارند. بنابراین بیمار باید از پزشک در مورد عوارض جانبی مورد انتظار سؤال کند. برخی از این عوارض عبارتند از:

• واکنش‌های حساسیت به نور
• تغییرات پوستی
• تورم و درد
• تغییر سیستم ایمنی بدن

بروز واکنش های حساسیت به نور بعد از انجام فوتودینامیک تراپی

شایع‌ترین عارضه جانبی PDT حساسیت به نورهای روشن و نور خورشید است. واکنش‌های ناشی از نور PDT می‌تواند روی پوست محل استفاده از دارو ظاهر شود. این عوارض معمولاً شامل قرمزی و احساس سوزن‌سوزن شدن یا سوزش هستند. بنابراین تا مدتی پس از درمان باید مراقب بود که نواحی تحت درمان از صورت و پوست سر، در معرض نور قرار نگیرد. برای این منظور باید نکات زیر را مورد توجه قرار دهید:

• از نور قوی و مستقیم دوری کنید.
• تا حد امکان در داخل خانه بمانید.
• برای جلوگیری از تابش نور خورشید به پوستتان در خارج از منزل از لباس‌های محافظ و کلاه‌های لبه‌ پهن استفاده کنید.
• از رفتن به سواحل و مناطق پوشیده از برف خودداری کنید. در برخی مکان‌ها نیز بتن رنگ روشن یا سایر سطوحی وجود دارد که نور قوی را منعکس می‌کنند. از رفتن به این مکان‌ها نیز اجتناب کنید.
• کرم‌های ضدآفتاب، از پوست در برابر واکنش‌های حساسیت به نور محافظت نمی‌کنند.

تغییرات پوستی بعد از فتودینامیک تراپی بدن

بسته به نوع و محل درمان، پوست تحت درمان ممکن است دچار عوارض زیر شود:

• قرمز و برای مدتی متورم شود.
• با برخی از درمان‌ها، امکان ایجاد تاول وجود دارد. این عارضه ممکن است چند ساعت تا چند روز پس از درمان ادامه پیدا کند.
• احساس سوزش یا خارش داشته باشد.
• بعد از درمان تغییر رنگ دهد.

تورم و درد بعد از فوتودینامیک تراپی بدن

تورم در ناحیه تحت درمان می‌تواند منجر به عوارض زیر شود:

• ایجاد درد
• ایجاد مشکلاتی در عملکرد صحیح بافت‌ها و اندام‌ها

تغییر سیستم ایمنی با انجام فوتودینامیک تراپی بدن

گاهی ‌اوقات درمان‌های فوتودینامیک باعث می‌شود سیستم ایمنی به گونه‌ای متفاوت عمل کند. به طوری که سیستم ایمنی را برای عملکرد بیشتر تحریک می‌کند. گاهی ‌اوقات نیز ممکن است سیستم ایمنی برای مدتی ضعیف‌تر شود. در موارد بسیار نادر، PDT می‌تواند باعث سرطان پوست در محلی شود که درمان انجام شده است. طبق نظر برخی از محققان، اگر سیستم ایمنی بدن توسط PDT ضعیف شود، این اتفاق می‌افتد.

نوبت شما

هدف ما از انتشار این مقاله، کمک به سلامت شماست. پس، نظرات و پیشنهادهای خود را بنویسید و ما را در رسیدن به این هدف یاری کنید. می‌توانید سؤالات خود را نیز درباره «فوتودینامیک تراپی» در همین قسمت بیان کنید تا متخصصان ما به آن پاسخ دهند.