نیش(sting) و گزش (bite) حشرات
گزش حشرات، زخمهای سوراخ شده یا پارگیهای ایجاد شده توسط حشرات روی پوست است و میتواند اثرات مختلفی از تحریک خفیف تا یک بیماری جدی در پی داشته باشد. حشره در دفاع از خود یا هنگام تغذیه، نیش میزند. حشرات پوست شما را برای تغذیه از آن سوراخ میکنند و یا به منظور دفاع از خود به طور معمول به پوستتان، اسید فرمیک تزریق میکنند. این اسید ممکن است منجر به تاول، التهاب، قرمزی، تورم، درد، خارش و تحریک شود. واکنش ایجاد شده، به نوع حشره و میزان حساسیت پوست فرد بستگی دارد. گزش حاصل از کک، کنه و پشه، باعث ایجاد درد و خارش میشود. بنابراین گزش و نیش حشرات، در بسیاری از موارد فقط باعث تحریک جزئی می شود اما برخی از نیشها دردناک هستند و یک واکنش آلرژیک جدی ایجاد میکنند. در این مطلب انواع حشرات گزنده، نحوه واکنش افراد و نحوه مدیریت پس از گزش و نیش را بررسی میکنیم.
کدام حشرات میگزند؟
حشراتی که میگزند شامل:- مورچه
- پشه کوهی
- پشه
- ساس
- کک
- مگس ها، مانند خرمگس
- حشره های ریز دوباله (gnats)
- میج
- کنه
- مگسهای شنی
کدام حشرات میگزند؟
حشراتی که میگزند شامل:- مورچه
- پشه کوهی
- پشه
- ساس
- کک
- مگس ها، مانند خرمگس
- حشره های ریز دوباله (gnats)
- میج
- کنه
- مگسهای شنی
حشراتی که نیش میزنند شامل مورچهها، زنبورها و شاخسارهها هستند. عنکبوت و کنه نیز در گروه عنکبوتیان هستند که مانند حشرات، گاز میگیرند.
واکنش های پوست به نیش و گزش حشرات
پوست و بدن هر فرد، نسبت به گزش حشرات به شکلهای مختلف واکنش نشان میدهد. در یک فرد، گزش ممکن است یک توده کوچک و خارشدار ایجاد کند که در عرض چند روز برطرف شود و در دیگری، همان گزش میتواند تأثیر جدیتری داشته باشد. همچنین محل گزش، ممکن است عفونت کند و باعث قرمزی، گرم و سفت شدن پوست اطراف آن ناحیه شده و چرک از زخم خارج شود. از طرفی احتمال دارد که خراشیدن این زخم منجر به عفونت و ایجاد پوستی چرمی و ضخیم شود. این فرایند «لیکن یا لیسانس شدن پوست (lichenification)» نامیده میشود. افرادی که در فضای باز کار میکنند، بیشتر در معرض گزش حشرات هستند. در مناطق سردسیر، خطر ابتلا به بیماری های ناشی از گزش حشرات، کم است. نزدیک به خط استوا، دما بسیار بالاتر است و گزش حشرات میتواند منجر به مالاریا، بیماری خواب، تب دنگی (dengue fever) یا ویروس زیکا (Zika virus) شود.
نیش حشرات به طور معمول باعث ایجاد یک توده خارشدار کوچک روی پوست میشود. بعضی اوقات، ممکن است خود نیش، به شکل یک سوراخ کوچک، قابل مشاهده بوده و از مایعی پر شود. همچنین احتمال ایجاد التهاب در ناحیه اطراف توده وجود دارد. لازم به ذکر است که نیش حشرات به طور معمول طی چند روز بدون نیاز به مراقبت پزشکی از بین میرود. برخی از افراد نسبت به گزش حشرات واکنش آلرژیک دارند اما گزش برخلاف نیش، به ندرت باعث واکنش شدید آلرژیک میشود.
واکنش آلرژیک پوست به نیش و گزش حشرات
به طور کلی واکنش های آلرژیک به 3 دسته تقسیم میشود:
- واکنش موضعی جزئی: این واکنش طبیعی است و نیازی به تست آلرژی ندارد، اگرچه ناحیه آسیبدیده اغلب برای چند روز دردناک خواهد بود.
- واکنش موضعی شدید (LLR or large localised reaction): این واکنش علائمی مانند تورم، خارش و بثورات پوستی ایجاد میکند.
- واکنش سیستمیک (SR or systemic reaction): این واکنش اغلب نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارد زیرا احتمال به وجود آمدن یک واکنش آلرژیک بالقوه به نام آنافیلاکسی (anaphylaxis) در بدن وجود دارد. اگرچه نیش حشرات یکی از دلایل عمده آنافیلاکسی است، اما این واکنش آلرژیک به ندرت به دلیل نیش اتفاق میافتد.
واکنشهای موضعی بزرگ و واکنشهای سیستمیک در زیر با جزئیات بیشتر شرح داده شده است.
واکنش موضعی شدید (LLR) پس از نیش یا گزش حشرات
اگر پس از گزش یا نیش زدن حشره، یک واکنش LLR داشته باشید، ناحیه زیادی در اطراف گزش یا نیش متورم میشود. طول این قسمت ممکن است تا 30 سانتیمتر باشد و کل ناحیه را متورم کند. تورم معمولاً بیش از 48 ساعت طول میکشد، اما پس از چند روز باید شروع به کاهش کند. این حالت میتواند دردناک باشد اما تورم خطرناک نخواهد بود مگر اینکه بر مجاری تنفسی تأثیر بگذارد. اگر همزمان چند حشره نیش بزنند یا بگزند، علائم ما شدیدتر خواهد شد، زیرا مقدار بیشتری سم به بدن تزریق شده است. احتمال دارد چندین ساعت پس از گزش یا نیش زدن، LLR ادامه داشته باشد. موارد زیر ممکن است نشاندهنده واکنش LLR باشد:
- بثورات غالباً لکهدار رو به گسترش به سایر نقاط بدن
- مشکلات تنفسی
- درد قفسه سینه
- گرفتگی عضلات
- ضعف یا سرگیجه
- حالت تهوع
- ضربان قلب سریع
- تورم شدید (حتی در ناحیه دورتر از گزش)
- خارش بسیار شدید
- خس خس
توجه: این علائم نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارند.
واکنش سیستمیک (SR)
برخی از افراد ممکن است زمانی که برای بار دوم، نوع خاصی از حشرات آنها را گاز میگیرد، واکنش شدیدتری داشته باشند. در واقع به دلیل اینکه بار اول بدن فرد، حساسیت را تجربه کرده، در گزش دوم نسبت به بزاق آن حشره، حساستر میشود. به همین سبب است که افرادی که نسبت به نیش زنبور حساس شدهاند، بیشتر از افرادی که اولین بار توسط زنبورها گزیده میشوند، SR را تجربه میکنند. به ندرت اتفاق میافتد که SR کشنده باشد (به ویژه در کودکان). البته باید توجه داشت کسی که مشکل قلبی یا تنفسی دارد در معرض خطر بیشتری قرار دارد.
علائم گزش حشرهای که باعث ایجاد عفونت میشود عبارت است از:
- چرک در داخل یا اطراف گزش
- تورم غدد
- تب
- علائم شبیه آنفولانزا
ناحیه گزش ممکن است همراه با درد و تورم باشد و بیشتر قرمز شود. در این صورت این امکان وجود دارد که پاپول(papule)، سفت دانه خارشدار و یا کهیر ایجاد شده و تا چند روز ادامه پیدا کند. اکثر افراد پس از چند بار گزیده شدن، بدنشان ایمن شده و دیگر نسبت به بزاق حساسیت نشان نمیدهند. واکنش های آلرژیک به گزش حشرات معمولاً بیش از چند ساعت طول نمیکشد، اما گاهی اوقات ممکن است ماهها ادامه داشته باشد. در این حالت، فرد باید با پزشک مشورت کند.
اثر گزش انواع عنکبوت ها روی پوست
همانطور که در قسمت قبل ذکر شد، عنکبوتها حشره نیستند، اما میتوانند بگزند. برخی از این گزشها، برای انسان کاملاً خطرناک است. به عنوان مثال، عنکبوتهای گوش قهوهای در هنگام گزش فقط یک نیش خفیف ایجاد میکنند اما همین نیش کوچک میتواند بسیار آسیبرسان باشد و باعث تخریب بافت پوست و درد شدید شود. گزش عنکبوتها، باعث قرمز شدن ناحیه گزش میشود و درد طی حدود 8 ساعت تشدید میشود. سپس در محل سوراخ تاول پر از مایع ایجاد میشود. بعد از مدتی این تاول از بین میرود و یک زخم عمیق و بزرگ تشکیل خواهد شد. گاهی اوقات، این زخم بدون هیچ مشکل دیگری برطرف میشود اما در مواردی دیگر امکان دارد گسترش پیدا کرده و یا باکتریها زخم را عفونی کنند.
علائم ناشی از گزش عنکبوت ها، شامل تب خفیف، بیحالی، حالت تهوع و گاهی اوقات بثورات پوستی است. در این موارد مرگ نادر است، اما به ویژه در کودکان احتمال وقوع دارد. پس از تماس پوستی با یک عنکبوت گوشقهوهای، در صورت بروز زخم در حال گسترش یا قرمزی و عفونت، فوراً به پزشک مراجعه کنید.
یکی دیگر از انواع عنکبوت ها، بیوه سیاه نام دارد که سمیترین عنکبوت در ایالات متحده شناخته شده اما گزش آن به ندرت کشنده است. گزش این عنکبوت در پوست، مثل یک سوزن احساس میشود. از علائم آن میتوان به تورم جزئی و ایجاد نقاط کم رنگ قرمز اشاره کرد. همچنین ممکن است در ناحیه گزش در عرض چند ساعت، سفتی و درد شدید به وجود بیاید. علائم دیگر گزش بیوه سیاه عبارت است از :
- لرز
- تب
- حالت تهوع
- درد شدید شکمی
هر کسی که توسط عنکبوت بیوه سیاه گزیده شده و در نزدیکی ناحیه گزش دچار درد و سفتی شدید شده باشد، باید تحت مراقبتهای اضطراری قرار بگیرد. بسته به شدت واکنش بدن به سم، پزشکان ممکن است از داروی آنتیونوم (antivenom) برای درمان گزش استفاده کنند.
اثر گزش حشرات مختلف روی پوست
اثر گزش کنه روی پوست
اثر گزش کنه به طور معمول طی 3 هفته برطرف میشود. اما اگر کنه بر روی پوست باقی بماند، احتمال باقیماندن علائم آن نیز وجود دارد. کنهها معمولاً در چمنهای بلند و اطراف زیستگاه گوزنها زندگی میکنند. گزش کنه به طور کلی دردناک نیست اما ممکن است یک توده ایجاد کند. همچنین کنه ها ممکن است باعث بیماریهایی نظیر لایم (Lyme)، تب خال دار کوه راکی (RMSF or Rocky Mountain spotted fever)، ارلیشیوز (ehrliciosis) و بابیزیوز (babesiosis) شوند. این بیماریها میتوانند مشکلات جدی برای سلامتی بدن ایجاد کنند.
اثر گزش پشه روی پوست
گزش این حشرات معمولاً باعث ایجاد تودههای کوچک، خارشدار یا پاپول میشود. البته ممکن است تاول یا ترشح در افراد حساس نیز ایجاد شود. گزش پشه میتواند بیماریهایی مانند مالاریا، زیکا، تب دنگی (dengue)، تب زرد و انسفالیت (encephalitis) را منتقل کند.
اثر گزش کک روی پوست
گزش کک معمولاً منجر به کهیر میشود که طی 5 تا 30 دقیقه به اوج خود میرسد و پس از 12 تا 24 ساعت به یک ضایعه پاپولار (popular) سفت شده تبدیل میشود. افرادی که پوستشان به گزش حشرات حساس است، ممکن است به مدت یک هفته یا بیشتر دچار خارش در اطراف محل گزش شوند. کک میتواند بیماریهایی مانند تیفوس و یرسینیا پستیس (Y. pestis or Yersinia pestis ) یا طاعون را منتقل کند.
اثر گزش ساس روی پوست
گزش اولیه ساس به طور کلی واکنشی در بدن ایجاد نمیکند، اما افراد با حساسیت بالا ممکن است پس از گزش بعدی، دچار پارگی یا پاپول شوند. ساسها یک مشکل عمده در بهداشت عمومی محسوب میشوند. خلاص شدن از شر ساس، با دور انداختن تشک و شستن ملحفه و لباس در آب بسیار گرم امکانپذیر است.
اثر گزش زنبور روی پوست
نیش زنبورها میتواند در بدن فرد، واکنش شدید آلرژیک و درد زیادی ایجاد کند که ممکن است چند دقیقه ادامه داشته و سپس احساس مبهم و دردناک آن محو شود. احتمال دارد پس از چند روز فرد با لمس محل نیش، احساس درد کند. نیش زنبورها معمولاً یک برآمدگی پوستی قرمز رنگ با رنگ سفید در اطراف آن به وجود میآورد که در اثر لمس، منطقه دچار خارش شده و فرد احساس گرما میکند. اگر قبلاً یک زنبور عسل شما را نیش زده باشد، ممکن است بدن شما در مقابل سم موجود در نیش واکنش ایمنی نشان دهد و در نتیجه در محل گزش یا در کل بدن، از جمله گلو و ریهها، تورم ایجاد کند. اگر به این نوع واکنش آلرژیک (آنافیلاکسی) دچار شدهاید، این حالت، یک وضعیت اورژانسی پزشکی است که بلافاصله نیاز به درمان دارد. علائم حساسیت شدید به نیش زنبور عسل شامل کهیر، تورم، مشکل تنفسی، سرگیجه، گرفتگی عضلات، حالت تهوع، اسهال و حتی ایست قلبی است.
اثر گزش شپش روی پوست
گزش شپش باعث ایجاد خارش و لکههای حساس کوچک و قرمز روی شانه ها، گردن و پوست سر میشود. در واقع شپش ها حشرات انگلی کوچکی هستند که روی لباس یا ملحفه شما زندگی میکنند. از آنجا که گزش شپش بسیار کوچک است، معمولاً به بدن فرد، صدمهای نمی زند اما خارش ایجاد میکند. برخی از افراد ممکن است به دلیل گزش شپش، بثورات پوستی بزرگتر و ناراحتکنندهای پیدا کنند. خراش مداوم لکههای خارشدار میتواند منجر به عفونت شود که با علائمی از جمله تورم غدد لنفاوی و پوست حساس و قرمز مشخص میشود. شپش باعث انتقال بیماریهای دیگر نیست.
اثر گزش و نیش مورچه روی پوست
گزش مورچه باعث برجستگیهای قرمز پوست میشود که معمولاً دردناک است. برخی از انواع مورچهها مانند مورچههای آتشنشانی، سمی هستند و گزش آنها ممکن است باعث واکنش شدید آلرژیک شود. مورچههای آتشین ابتدا نیش میزنند تا از خود دفاع کنند و سپس میگزند که باعث ایجاد درد شدید و احساس سوزش میشود. اگر توسط مورچههای آتشین گزیده شوید، ممکن است یک یا دو روز پس از نیش، جوشهای پوستی سفید یا پر از مایع و یا تاول مشاهده کنید. این وضعیت سه تا هشت روز طول میکشد و شاید باعث ایجاد زخم شود. همچنین امکان دارد این برجستگیها خارشدار و قرمز شده و متورم شود. طبق نوشتههای کالج آمریکایی آلرژی، آسم و ایمونولوژی (Immunology)، نکته حائز اهمیت این است که تاولها را نخراشید و پاره نکنید زیرا ممکن است آلوده شوند. گزش مورچه نجار نیز دردناک است زیرا اسید فرمیک را به محل گزش پاشیده و باعث احساس سوزش میشود.
خطر گزش و نیش حشرات در کجا وجود دارد؟
خطر دریافت نیش حشرات به محیط بستگی دارد. منابع مشترک ککگزیدگی شامل حیوانات خانگی، اجتماعات پر جمعیت با استانداردهای بهداشتی پایین و لانههای پرندگان است. انتقال به خانه جدیدی که مدتی خالی بوده، میتواند ککهای خاموش را فعال کند. ساسها نیز معمولاً در املاک و هتلهای اجارهای و لوازم و اثاثیه خانگی قدیمی وجود دارند. این حشرات در تشک و لباس زندگی میکنند. برخی از افراد به دلیل شغل خود بیشتر در معرض گزش کنه هستند. همچنین مسافرت و اردو زدن میتواند خطر گزش حشرات را افزایش دهد.
تشخیص نیش حشرات
به طور معمول تشخیص نیش حشرات آسان است و با علائمی که در بالا ذکر شد مشخص میشود. فرد فقط در مواردی که واکنش شدید داشته باشد باید با پزشک تماس بگیرد.
درمان نیش و گزش حشرات
واکنش خفیف بدن ناشی از نیش حشرات معمولاً طی چند روز از بین میرود. کمپرس سرد در ناحیه آسیبدیده، مسکّنهای خوراکی یا کرم استروئید (steroid) میتواند ناراحتی را تسکین دهد. همچنین آنتیهیستامین (antihistamine)، گاهی اوقات به درمان نیش حشرات کمک میکند. در واقع یک واکنش آلرژیک موضعی جدی ممکن است با داروهای آنتی هیستامین خوراکی یا مسکّن خوراکی درمان شود اما در موارد شدیدتر پزشک معمولاً استروئیدهای خوراکی تجویز میکند. فرد میتواند تودههای کوچک را با کورتیکواستروئید خوراکی (oral corticosteroid) مانند پردنیزولون (prednisolone) یا آنتیهیستامین خوراکی درمان کند.
از طرفی باید توجه داشت که خراشیدن پوست یا ترکاندن تاول ممکن است باعث ورود باکتریها و ایجاد عفونت شود. در صورت بروز واکنشهای شدید در پوست و علائم عمومیتر، معمولاً پزشک، فرد را برای حساسیتزدایی یا درمان واکنش آلرژیک به متخصص ارجاع میدهد. بنابراین اگر علائم بدتر شد یا بهبود نیافت، حتماً به دنبال مراقبتهای پزشکی باشید.
اگر گزش از کک، کنه یا ساس به وجود آمده باشد، سعی کنید منبع آلودگی را پیدا کنید. اگر این حشرات از یک حیوان خانگی باشند، حیوان موردنظر به درمان و همچنین ملحفه، وسایل نرم و فرشهای مخصوص به خود در تمام خانه احتیاج دارد. برای جلوگیری از ساس نیز میتوانید، ملحفهها را در دمای بالا بشویید و بالشها و تشکهای قدیمی را تعویض کنید.
جلوگیری از گزش حشرات
برای جلوگیری از گزش حشرات، به ویژه در هوای گرم، نکات زیر کمک زیادی به شما خواهد کرد:
- اجتناب از رفتن به مناطق جنگلی، علفی و پر از بوته و خاشاک
- استفاده نکردن از مواد آرایشی معطر و لباسهای رنگ روشن
- پوشیدن آستین بلند و شلوار بلند و کفش در خارج از خانه و فرو بردن شلوار در کفش یا جوراب و استفاده از کلاه
- عدم استفاده از آب راکد (زیرا این آب، زمینه تولید پشهها را فراهم میکند.)
- استفاده از لباس، کفش و وسایل کمپینگ (camping) که تولیدکنندگان به آنها پرمترین (permethrin) اضافه کردهاند.
- مسافران باید بررسی کنند که آیا منطقهای که از آن بازدید میکنند خطر عفونت دارد یا خیر. سپس اقدامات احتیاطی لازم را انجام دهند.
- توجه به اداره بهداشت منطقه درباره احتمال آلودگی به کنه. اگر شخصی مجبور باشد به منطقه آلوده به کنه برود، باید در مرکز مسیرها راه برود تا بتواند از تماس خود با پوششهای گیاهی جلوگیری کند.
- اگر با زنبورهای ماده، سرخ یا زنبورهای عسل مواجه شدید وحشت نکنید. به آرامی دور شوید و دستان خود را به اطراف تکان ندهید و به آنها ضربه نزنید.
- استفاده از مواد دافع حشرات در نواحی در معرض پوست، به ویژه در تابستان یا اوایل پاییز (زمانی که به احتمال زیاد حشرات نیش میزنند). مواد دافع حاوی دی اتیل تولوآمید (DEET) از مؤثرترین مواد دفعکننده حشرات هستند.
- میوههای افتاده باغ خود را به طور منظم و با احتیاط برداشته و درب مناسبی را روی سطلهای زباله قرار دهید. همچنین از قرار دادن گیاهان گلدار در باغ خودداری کنید.
- برای لانههای حشرات، هرگز مزاحمت ایجاد نکنید. زنبورها در مکانهایی مانند درختان و فضای سقف، لانه میسازند. اگر لانهای در محل زندگی شما قرار دارد، ترتیب برداشته شدن آن را بدهید.
- از چادر زدن در کنار آب، مانند حوضچهها و باتلاق ها خودداری کنید. پشهها و خرمگسها معمولاً در نزدیکی آب یافت می شوند.
- برای سرو غذا به فضای باز بیرون نروید و یا هنگام غذا خوردن در بیرون، غذا و نوشیدنی مخصوصاً چیزهای شیرین را با درب مخصوص، پوشیده نگه دارید زیرا زنبورها میتوانند داخل بطریهای نوشیدنی، بروند.
- درها و پنجرهها را بسته نگه دارید یا تورهای نازک روی آنها قرار دهید تا از ورود حشرات به داخل خانه جلوگیری کنید. همچنین پنجرههای اتومبیل خود را بسته نگه دارید تا حشرات وارد آن نشوند.
- بررسی پوست از وجود کنه، به ویژه در انتهای روز، از جمله چینخوردگیهای سر، گردن، زیر بغل، کشاله ران و کمر. همچنین بررسی ناحیه سر و گردن کودکان
- اطمینان حاصل کنید که ککها با لباس به خانه آورده نشدهاند.
- بررسی کنید که حیوانات خانگی با خز و پشم خود کنه را به داخل خانه نمیآورند.
- استفاده از داروی ضد حشرات
مراجع:
1- Insect and spider bites and how to deal with them, Medically reviewed by Karen Cross, FNP, MSN- Written by Yvette Brazier on February 19, 2019.
2- Bug bites are irritating, and some can be harmful. Learn to identify the type of bug bite and when to seek emergency medical care. By Andrea Bledsoe, PhDMedically Reviewed by Ross Radusky, MD.
3- www.nhsinform.scot