مراقبت از پوست در اسلام
مراقبت از پوست بخش مهمی از بهداشت و سلامت فردی است. اسلام همواره بر رعایت بهداشت تأکید زیادی داشته است. مراقبت از پوست در طب اسلامی نیز مورد توجه قرار دارد. علاوه بر نیاز به پاکیزگی در وقت نماز یومیه از طریق وضو و غسل، تعداد زیادی از احکام بهداشتی دیگر نیز سفارش شده است. به طور کلی، قرآن به مسلمانان توصیه میکند که استانداردهای بالای بهداشت جسمانی را رعایت کنند. بنابراین توصیه های بهداشتی اسلام برای داشتن زندگی سالم باید مورد توجه مسلمانان قرار بگیرد. از طرفی مراقبت مناسب از پوست صورت و سایر قسمتهای بدن در پزشکی نیز مورد اهمیت است. زیرا پوست آلوده باعث رشد ارگانیسمهای (organisms) بیماریزا و عفونت میشود.
پوست و حفاظت از بدن انسان
پوست بزرگترین اندام بدن است و از قسمتهای زیر تشکل شده است:
- اپیدرم (epidermis)
- درم (dermis)
- هیپودرم شامل زائدههایی مانند مو، ناخن، غدد چربی و عرق
لایه شاخی، بیرونیترین لایه پوست است. این لایه از سلولهای مرده و مسطح –قرنئوسیتها (corneocytes)- تشکیل شده است. قرنئوسیتها یک لایه سفت و شاخی از کراتین (keratin) مخلوط با لیپیدها (lipids) را تشکیل میدهند. لایه مورد نظر، هیدراتاسیون (hydration)، انعطافپذیری و سد موثر پوست را حفظ میکند. هر روز تقریباً 10 ذره از پوست سالم به هوا پخش میشود. 10٪ از این پوسته حاوی باکتریهای زنده هستند. پوست به دلیل تعامل مداوم با محیط اطراف، نقش کلیدی در محافظت از بدن در برابر عوامل بیماریزا ایفا میکند.
بهداشت و مراقبت از پوست
بهداشت، چیزی فراتر از تمیز بودن است و به افراد کمک میکند تا یک زندگی سالم داشته و آن را حفظ کنند. بهداشت فردی از شیوع چندین عفونت جلوگیری میکند. با توجه به تاریخ پزشکی نیز، عفونتها همیشه منبع قابل توجهی از عوارض و مرگومیر بودهاند. مراقبت از پوست و اقدامات بهداشتی در طب جدید، مکانیسم مهمی برای کاهش انتقال عفونتها به شمار میرود. از این رو اقدامات کنترلی اولیه معمولاً برای مبارزه با گسترش عفونتها در یک جامعه، مورد نیاز است.
مراقبت از پوست در اسلام
توصیه های بهداشتی اسلام نشان میدهد که مراقبت از پوست و نظافت، از ضروریات دین است. چنان که در قرآن کریم آمده است: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ». در الهیات اسلامی، پیشگیری اولیه، به ویژه مراقبت از پوست، یک اصل مهم است. همانطور که در پزشکی معاصر نیز بر آن تأکید شده است. با رویکردهای مراقبت از پوست میتوان از بسیاری از بیماریهای پوستی پیشگیری کرد. اسلام نیز توصیههایی برای مراقبت از پوست، ترویج میکند. این توصیهها مشابه دستورالعملهای پزشکی فعلی است. حفاظت از پوست به طور مستقیم در خطبههای حضرت محمد (ص) هم مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه این مقاله، توصیه های اسلامی برای مراقبت از پوست بررسی شده است.
پرهیز از آفتاب در اسلام
یکی از راههای محافظت از پوست، جلوگیری از قرارگرفتن در معرض نور خورشید است. حضرت محمد (ص) به پیروان خود توصیه میکرد که از قرارگرفتن طولانیمدت در معرض نور خورشید خودداری کنند. طب جدید نیز مؤثرترین حافظت در برابر اشعه ماوراء بنفش را اجتناب از نور خورشید میداند. قرار گرفتن در معرض نور خورشید فواید متعددی برای سلامتی نوزادان و بزرگسالان دارد؛ اما قرارگرفتن طولانی مدت، مستقیم و محافظتنشده در معرض آفتاب میتواند اثرات مضر زیر را داشته باشد:
- پیری زودرس پوست
- ابتلا به سرطان پوست و یا پیشرفت آن
همچنین بسیاری از بیماریهای پوستی از جمله موارد زیر با قرارگرفتن در معرض نور خورشید تشدید میشوند:
- لوپوس اریتماتوز جلدی (cutaneous lupus erythematosus)
- گزرودرما پیگمنتوزا (xeroderma pigmentosa)
- درماتومیوزیت (dermatomyositis)
برخی از اختلالات مانند فتودرماتوز (photodermatoses) نیز در اثر قرارگرفتن در نور آفتاب ایجاد میشود. علاوه بر این، قرارگرفتن در معرض نور شدید خورشید مستقیماً با انواع مختلف سرطان پوست از جمله سرطان بدخیم ملانوم (melanoma) مرتبط است.
حفاظت از پوست در مکان های شلوغ در اسلام
بیماریهای پوستی در مناطق عمومی پرازدحام، سریعتر و مؤثرتر منتشر میشوند. حضرت محمد (ص) نیز رعایت بهداشت را در این مکانها به مسلمانان توصیه کرده است. بسیاری از بیماریها از جمله اوریون از طریق قطرات و هوا منتقل میشوند. قطرات معمولاً از یک فرد آلوده در نتیجه سرفه، عطسه یا صحبت کردن تولید میشوند. انتقال قطرات نیز زمانی اتفاق میافتد که تماس کافی بین قطرات ذرات بزرگ و غشاهای مخاطی بینی و دهان یا چشم یک فرد مستعد وجود داشته باشد.
بهداشت دست و پا در اسلام
بهداشت پوست، به ویژه دستها، به عنوان مکانیزم اولیه کاهش خطر انتقال عوامل عفونی است. بنابراین از گسترش بیماریهای عفونی در خانه و محیطهای زندگی روزمره جلوگیری میکند. بهداشت دست در موارد زیر بسیار مهم است:
- پس از استفاده از سرویس بهداشتی
- بلافاصله پس از دست زدن به غذای خام (مانند مرغ و گوشت)
- قبل از تهیه و دست زدن به غذا
شستن دستها باید به طور مکرر در طول روز انجام شود. زیرا ممکن است فرد با بسیاری از باکتریهای بالقوه مضر در تماس باشد.
از طرفی استفاده از روشهای بهداشتی به پیشگیری از بیماریهای پا و ناخنهای پا کمک میکند. عفونت قارچی «پای ورزشکار» و ناخن بسیار شایع است. با استفاده از روشهای پاکسازی میتوان به راحتی از آنها جلوگیری و یا آنها را درمان کرد. در افراد مستعد، مانند افراد مبتلا به دیابت (diabetes)، بهداشت مناسب پا میتواند پاها را از عفونتهای مکرر نجات دهد. این عفونتها ممکن است منجر به قطع عضو شود.
دستها در وضو، روزی پنج بار دست میشود. این امر نشان دهنده اهمیت پاکی دست در اسلام است. به مسلمانان توصیه شده که پس از ادرار یا مدفوع از دست راست برای تمیز کردن اندام تناسلی استفاده نکنند. پیامبر اکرم (ص) نیز بر این امر تأکیده نمودهاند. در اسلام همیشه دست راست بر دست چپ ترجیح داده شده است. مسلمانان موظفند در تمام اعمال پاکیزه مانند خوردن، آشامیدن و دست دادن، از دست راست استفاده کنند. پیامبر (ص) نیز در بیشتر اعمال خود از جمله خوردن، آشامیدن، کفش پوشیدن و وضو گرفتن، سمت راست بدن را ترجیح می دادند. تعیین دست چپ برای کارهای ناپاک و دست راست برای کارهای تمیز، استفاده از یک دست را برای هر دو کار به حداقل میرساند. این امر به ویژه در دورههای قبلی که در آن صابون وجود نداشت، بسیار مهم بود. پیامبر اکرم (ص) به شستن دستها هنگام بیدار شدن نیز توصیه میکنند.
مراقبت از ناخن در اسلام و تأثیر آن روی پوست
کوتاه نگه داشتن ناخن یک عمل سالم است که میتواند از بسیاری از بیماریها جلوگیری کند. خاراندن پوست با ناخنهای بلند میتواند بیماریهای با خارش پوستی، مانند اگزما (eczema) و درماتیت آتوپیک (atopic dermatitis) را تشدید کند. درنتیجه منجر به بدرنگی پوست و زخم میشود. در اسلام، کوتاه کردن ناخنها به طور مرتب توصیه شده است. حداکثر محدودیت زمانی برای کوتاه کردن ناخن هر 40 روز است.
توصیه به رعایت بهداشت ناحیه تناسلی در اسلام
شستن منظم ناحیه تناسلی از جمله مقعد برای کمک به جلوگیری از عفونت و بوی بد بسیار مهم است. ناحیه تناسلی، مرطوب و گرم است. بنابراین باکتریها به راحتی در آنجا رشد میکنند. در زنان ترشحات از واژن، تعریق و ادرار میتوانند تجمع کرده و رشد باکتریها را آسانتر کند. این باکتریها میتوانند باعث عفونت دستگاه ادراری یا واژن شوند. بهداشت دستگاه تناسلی در مردان شامل شستن آلت تناسلی، کیسه بیضه، مقعد و موهای ناحیه تناسلی با آب و صابون ملایم است. پاتوژنهای (pathogens) میکروبی دستگاه تناسلی بر روی پوست اندام تناسلی مردان قابل حمل است. از طرف دیگر، شستن ناحیه مقعد پس از دفع مدفوع نیز درمانی برای خارش آنی است. خارش ممکن است منجر به خراش شود.
در اسلام به شستن قسمتهای عورت با آب بعد از دفع ادرار یا مدفوع توصیه شده است. طبق توصیههای بهداشت اسلامی برای پاک کردن ناحیه تناسلی میتوان از روش استجمار نیز استفاده کرد. استجمار شامل پاکسازی قسمتهای خصوصی جلو و پشت از ادرار یا مدفوع، با استفاده از سنگ یا مواد جایگزین مانند دستمال کاغذی است. تمیز کردن با این روش باید حداقل سه بار تکرار شود. استفاده از مواد ناخالص مانند فضولات دام، استخوانها یا اقلام خوراکی ممنوع است. پیامبر اکرم (ص) استفاده کمتر از سه سنگ را قبول نداشتند.
فواید ختنه در اسلام
پیامبر اکرم (ص) دستور داده تا پسران را ختنه کنند. پوست مرده و مادهای شبیه به روغن میتواند در زیر پوست ختنهگاه جمع شود. در نتیجه مادهای به نام اسمگما (smegma) تشکیل میشود. اگر اسمگما از زیر پوست ختنهگاه شسته نشود، رسوب میکند. سپس سفت شده و منجر به عفونت و بیماری میشود. احتمال ابتلا به بیماری علامتی زخم تناسلی در مردان ختنه شده کمتر است. ختنه با کاهش میزان زخم ناشی از بیماریهای زیر مرتبط است:
- ویروس تبخال -هرپس (herpes virus)-
- سیفلیس (syphilis)
- سایر عفونتهای مقاربتی (sexually transmitted infections or STIs)
کاهش حمل مردانه این پاتوژنها ممکن است میزان انتقال این عفونتهای مقاربتی زخمی را به زنان کاهش دهد. شیوع ویروس نقص ایمنی انسانی (Human immunodeficiency virus or HIV) به احتمال زیاد در همسر مرد ختنه شده کمتر است. در مارس 2007، سازمان بهداشت جهانی (World Health Organization or WHO) با برنامه مشترک سازمان ملل متحد در مورد ایدز (the United Nations Joint Programme on AIDS or UNAIDS) توصیه کردند که ختنه مردان باید به عنوان بخشی از بسته جامع پیشگیری از HIV در نظر گرفته شود.
تأثیرهای پوستی انجام ختنه اشتباه
اگر ختنه توسط متخصصان اعمال شود، روشی ساده و بدون عارضه است. اما ممکن است این کار در شرایط نامناسب و توسط افراد بیتجربه، انجام شود (افرادی که آموزشهای لازم را برای شرایط نامناسب ندیدهاند). در این صورت امکان ایجاد عوارض ناخواسته وجود دارد.
در جامعه غربی این عمل توسط متخصصان پزشکی برای نوزادان انجام میشود. در حالی که در جوامع توسعهنیافته، در خارج از مراکز درمانی و توسط افراد فاقد آموزش انجام میشود. عوارض جانبی پس از ختنه را میتوان به عنوان عوارض زودرس یا دیررس طبقهبندی کرد. میزان بروز عوارض کوتاهمدت و دیررس تا 50 درصد برای این روش گزارش شده است. در میان عوارض کوتاهمدت بیشتر درد، خونریزی، هماتوم (hematoma) آلت تناسلی و عفونت محل زخم مشاهده میشود. هماتوم یک کبودی عمیق است. خونریزی و هماتوم آلت تناسلی اغلب نیاز به عمل مجدد دارند. عوارض بلندمدت از جمله پل پوستی نیز مشاهده شده است. انجام ختنه توسط افراد فاقد تجربه پزشکی و دانش، میزان عوارض بعد از ختنه را بالاتر میبرد.
مراجع:
- Skin care: Historical and contemporary views, Khalid M.AlGhamdiab, Fahad A.AlHomoudicdHumaKhurramb, Volume 22, Issue 3, July 2014, Pages 171-178.
- cbc.ca
- Ablution and Different Kinds of Diseases’ Prevention in Hadits Perspective , L, Sulaemang and M, Zulkifli and Kuraedah, St and Zubaidah, Siti (2016), 28 (3). pp. 254-265. ISSN 2307-4531.
- Rarely seen complications of circumcision, and their management, Bilsev İnce,1 Mehmet Dadacı,1 Zeynep Altuntaş,1 and Fatma Bilgen2, 2016 Mar; 42(1): 12–15.
- Complications of Circumcision, Aaron J. Krill, 1 Lane S. Palmer, 1 and Jeffrey S. Palmer 2 ,*, 2011; 11: 2458–2468.
- Scientific Evidences of the “Prostration Effect” on the Forehead of Some Prayer, Mohammad Sharifi, Abasalt Hosseinzadeh Colagar, Homayoon Yazdanshenas, Maryam Gorji, Sayed Hossein Hosseini Karnami, Volume 8, Issue 7, July, 2021, Pages: 293-302.